Türkiye’de Özelleştirme

Bu makalemizde Türkiye’de 24 Ocak kararları ile başlayan, 2002 krizi sonrası hız kazan neoliberal iktisadi uygulamaların unsurlarından Türkiye’de Özelleştirme uygulamalarından bahsedeceğiz. Devletin hayatın her alanına nüfuz etmesi önce onu sosyal refah sağlayıcısı haline getirirken zaman içinde piyasa ekonomisinin bu ürünleri sağlamakta daha başarılı olduğu düşüncesi ile özelleştirme uygulamaları öne çıkmıştır. Gelişmekte olan ülkelerde kamu iktisadi teşebbüslerini satarak devletin piyasadaki gücünü küçültmeleri telkin edilmiştir.

İlk insanın doğduğu ve devlet tanımının ortaya çıktığından beri ekonomide ihtiyaçlar sürekli artmaktadır. Artan bu ihtiyaçlara istinaden devlet gerekli müdahaleleri yapmakta ve bu müdahaleler sonucunda ekonomiye katkı sağlamaktadır. Bu katkılar neticesinde ekonomi ayaklanmakta ve gelişen çağa ayak uydurmaktadır.

Devletin ekonomiye katkı sağlamak amacıyla kendi tasarrufunda bulunan kamu kuruluşları, kamu iktisadi teşebbüsleri, limanlar, taşınamaz mallar ve gemiler olmak üzere ihale ile satışını gerçekleştirerek yaptığı bu işleme özelleştirme denilmektedir. Bu sayede KİT’ler ve diğer her şey özel sektöre devredilmiş olup devletin kasasına para girecektir ancak yapılan satış ihalesinden itibaren devlet kasasına ihale sonucunda koyduğu para harici herhangi bir gelir elde edemeyecek olup kârdan da muaf kalmaktadır. Ancak ekonomide yaşanan daralma kaynaklı yapılan özelleştirmeler bir anlamda da yeniden hayat kazandırmaktadır.

Özelleştirme Nedir?

Özelleştirme nedir diyecek olursak, The Economist tarafından özelleştirme için ‘ devletler ile halkları arasındaki bugüne kadar görülen en büyük mübadele’ olarak tanımını yapmıştır. Ülkelerin içinde bulunduğu farklı politik, ekonomik ve sosyal şartları içeren tanımlar bulunur. Özelleştirme söz konusu olduğu zaman devamlılık içermesi sebebiyle; bu devamlılığa bağlı olarak anlamı sürekli değişmektedir.

Özelleştirmede geniş ve dar anlamda olmak üzere iki tanım yapılır;

• Geniş Özelleştirme: Ekonomik faaliyetlerde kamuların payını azaltma sürecine götürmek olarak tanımlanır. Bu tanımdan yola çıkarak mülkiyet hakkının devredilmesi söz konusu olmaz ve kamunun ekonomideki paylarını azalmaya götüren her türlü faaliyet özelleştirme olarak tanımlanır.
• Dar özelleştirme; Hükümetin bütün ekonomik işlevlerini ortadan kaldırması amacına yönelik KİT mülkiyetlerini özel sektörlere devredilmesidir. Kısaca mülkiyeti kamuya ait olan teşebbüslerin özel sektörlerin mülkiyetine geçirilmesidir

Özelleştirme kelimesi ilk kez Wester’s New Collegiate Dictionary’nin 9. baskısında, 1983 yılındadır. Kısaca ‘özel hale getirmek’ kamudan piyasaya vermek olarak tanımını yapmıştır.

Özelleştirmenin Amaçları ve Gerekçeleri

Özelleştirmeler yapılırken ekonomide o an ki durum önemli olmaktadır. Özelleştirmelerin ekonomik olarak gerekçeleri şunlardır ; Serbest piyasa mekanizması içinde özel işletmelerin devlet işletmelerinden daha etkin ve dolayısıyla daha iyi çalıştığı varsayımına dayanmaktadır. Hal böyle olunca özelleştirme yapmak devlet tarafından kaçınılmaz olmaktadır. Türkiye tarihi açısından özelleştirmelerin ilk resmi tarihi 1984 yılıdır. 1984 yılından günümüze kadar yapılan tüm özelleştirmelerde temel amaç özel işletmelerin devlet işletmelerinden daha iyi çalıştığı varsayımına dayanmaktadır. Ancak daha kapsamlı bir şekilde incelemek gerekirse özelleştirmelerin amaçlarını şu şekilde sıralayabilmek mümkün olmaktadır :

1. Serbest Piyasa Ekonomisini Güçlendirmek,

2.Ekonomide Verimliliği Yükseltmek

3.Sermaye Piyasasını Geliştirmek

4.Sermaye Mülkiyetini Tabana Yaymak

5.Yabancı Sermaye Girişini Sağlamak

6.KİT’lerdeki Gizli İşsizliği Önlemek

7.Tasarrufları Verimli Alanlara Kanalize Etmek

8.Devlet Kasasına Gelir Sağlamak

Genel olarak özelleştirmelerin temel amaçları verimliliği arttırmak, fiyatları düşürmek, kıt kaynakları daha aktif ve verimli kullanmak, gelir sağlamak ve kamuda çalışan sayısını azaltmaktır.

Türkiye’de Özelleştirme uygulamaları

1970’li yıllarda yaşadığımız ekonomik krizlerin sonucu olarak gösterilen kamunun ekonomideki yerini küçültme çalışmaları ile ortaya özelleştirme kavramı ortaya çıkmıştır. Buna sebeple ülkemizde 1980’li yıllardan sonra ülkemizde iktisat tarihinde bilinen “24 Ocak 1980” Kararları olarak yer alan ekonomik tedbirleri ile serbest piyasa ekonomisine geçiş yapmış bulunmaktayız. KİT’lerin Türkiye ekonomisi üzerinde olan yükü hafifleterek fiyat oluşumunu serbest piyasa ekonominse istinaden çalışmaları iyileştirmeye başlamak ve sermaye girişlerinde teşviklerde bulunmak,ihracat oranını artırma ve ithalatı serbestleştirme gibi hususlar da 24 Ocak Kararlarının amaçları arasında yer alır.

1895-1989 yıllarını içine alan beş yıllık kalkınma planı ilk defa KİT’leri özelleştirme yaparak gündeme gelmiştir. 90-94 yılları arasında 6. beş yıllık kalkınma planında özelleştirmenin en önemli amacı KİT’lerde verimliliği artırmak ve sermayenin altı tabana yayılmasını hedeflemektedir.

• Türkiye’de özelleştirme yöntemlerinden;
• Tesis ve varlık satışı %44
•  Blok satışı %36
•  Halka arz %16
•  Borsa İstanbul’a satış %2

Özelleştirmelerden 1985 – 2003 yılları aralığında 8240 milyon $ gelir elde edilmiştir, diğer bir yandan en çok gelir elde edilen yıl ise 12486 milyon ile 2013 yılındadır.

Türkiye’de 2018 yılına kadar yapılan bazı özelleştirilen kurumların listesi aşağıdaki gibidir.

Paşabahçe Cam Sanayi	Araç Muayene İstasyonu	Hekimhan Demir Madeni
Ereğli Demir Çelik	Ray Sigorta A.Ş.	Güney Ege Linyit İşletmesi
İskenderun Demir Çelik	Başak Sigorta A.Ş.	Ayvalık Tuz İşletmesi
ASELSAN Hisseleri	İskenderun Limanı	Çankırı Kaya Tuzlası
HAVELSAN Hisseleri	SÜTAŞ Malatya İşletmesi	Et Balık Samsun Soğuk Hava
ETi Holding	Ortadoğu Teknopark A.Ş.	Sümer Holding
PETKİM	İstanbul İmar LTD. Şti.	Yeşilova Halı, Yün, İplik
TÜPRAŞ	TCDD Mersin Limanı	Manisa Pamuklu Mensucat
BURSAGAZ	Büyük Efes Oteli	Beykoz Deri ve Kundura
ESGAZ	SEKA’nın fabrika ve tesisleri	Manisa Et-Tavuk Kombinası
EÜAŞ Ahlat Akarsu Sant.	Başkent Doğalgaz Dağıtım	Kütahya Şeker Fabrikası
TEDAŞ Başkent Elektrik	Koç Holding hisseleri	OYAKBANK
Ünye Çimento A.Ş.	THY- Lojmanları	T. Sınai Kalkınma Bankası
Türkiye Gübre Sanayi A.Ş.	Trakya Cam ve Anadolu Cam	GERKONSAN
TEKEL Alkollü İçkiler A.Ş.	KTHY hisseleri	DİTAŞ
İstanbul Sigara Fabrikası	TOFAŞ hisseleri	TÜMOSAN
Kıbrıs Türk Tütün Ltd. Şti.	ÇELBOR	Ortadoğu Teknopark a.ş.
Merinos Halı Markası	TAKSAN	Sakarya Traktör İşletmesi
Seydişehir Eti Alüminyum	Oymapınar Barajı	HEKTAŞ A.Ş.
Mazıdağı Fosfat Tesisleri	Antalya Limanı	Büyük Ankara Oteli
Yapı Kredi Bankası	Ataköy Otelcilik A.Ş.	Büyük Tarabya Oteli
Sabiha Gökçen Havaalanı	Ataköy Marina	Kızılay Emek İşhanı
SEKA	Kuşadası Tatil Köyü	Kuşadası Tatil Köyü
THY-USAŞ Hisseleri	Yeditepe Beynelmilel	İstanbul Hilton Oteli
Türk Telekom	Otelcilik hiseleri	Çelik Palas Oteli
AyCell	OYAK İnşaat hisseleri	Erciyes Sosyal Tesisleri,
Cam ve Çimento Sanayi	MEYBUZ A.Ş.
Soda Sanayi ve Metal	ARÇELİK hisseleri
BUMAS	ASPİLSAN Askeri Pil San.
ERYAĞ	TKİ’ye ait  maden ruhsatları
İstanbul İmar Ltd. Şti.	SÜTAŞ hisseleri
	Tercan İşletmesi

 

Özelleştirme Yöntemleri

Ülkeler, kamu kurum ve kuruluşlarının özelleştirilmesinde ülkelerine ait ekonomilerin başlangıç koşulları ve sorumlu siyasi iktidarın ekonomideki yererine bağlı olarak farklı yöntemler izlemişlerdir. Özelleştirme yöntemlerinden bahsetmemiz gerekirse;

Genel olarak özelleştirme; kiralama, satış, mülkiyet haklarının tesisi ve gelir ortaklığı, işletme devri, tasarruf yöntemleri bulunmaktadır.

1. Satış: Kuruluşların kendilerine ait mal ve hizmetlerin üretim sürecinde kullanılan varlıkların mülkiyetlerinin bir kısmını ya da hepsini belirli bir bedel karşılığı devredilmesi veya kuruluşlara ait hisselerin belli bir kısmını ya da tamamını aynı şekilde belli bir bedel karşılığında devredilmesi.

2. Kiralama: İşletmelerin kendilerine ait varlıkların, bir kısmı ya da tamamı belirli bir bedel karşılığında ve belirlenen bir süre ile kullanılma hakkının tanınmasıdır.

3. İşletme Hakkı Devri: Kuruluşların bir bütün halinde veya kendilerine ait mal ve hizmet üretim birimlerinin mülkiyetlerine ait haklarının gizli kalmak şartıyla belirlenen bedel karşılığında belirli bir süre ve şartlarla hakkının verilmesi.

4. Mülkiyetin Gayri Ayni Hakların Devri: İşletmelerin bir bütün halinde kendilerine ait mal ve hizmetleri üretim birimleri ile kendilerine ait varlıklarının, mülkiyetleri hakkında belirlenen kuruluşa ait olmak şartıyla, kanunlara ön görülen şartlar halinde hakların korunması.

Türkiye’de Özelleştirmenin Hukuki Dayanakları

Özelleştirmenin altyapısını oluşturabilmek için yasalara, kararlara ve yönetmeliklere uygulanan kuralların hepsini ele almak gerekir. Türkiye’de Özelleştirme ile ilgili ilk düzenleme 29.02.1984 tarihinde çıkarılmıştır. Bu kanun; ‘ Tasarrufların Teşviki ve Kamu Yatırımların Hızlandırılması Hakkında Kanun’dur. Kamu kurum ve kuruluşlarına ait bütün altyapı sistemi ile KİT’lerin tesisleri için ‘gelir ortaklığı’ senedi ve KİT için ‘hisse senedi’ çıkarılması ve bunun işleme koyulabilmesi için bir takım hükümleri kapsamaktadır.

Özelleştirmenin Avantajları

• Kit’ler daha sağlıklı çalışacak, A.Ş’ye dönüşecek ekonomi kalkınacak
• Rasyonel ekonomik kararlar, serbest piyasa ekonomisi çerçevesinde verilecek
• Sermaye tabana yayılacak
• Ekonominin canlılık kazanması
• Tüketicilere daha kaliteli mallar verilecek
• Altyapı yatırımları hızla bir şekilde artar
• Tüketici tercihlerine yönelen özel kuruluşlar kâra geçecek
• Devletin sınırlı kaynakları ortadan kalkar
• Ekonomi kanalize edilir ve aktif yatırımlara dönüşür
• Halkın öncelikli gereksinimlerine göre hareket edilir
• Özel sektörlerin ekonomiye katkısı artar

Özelleştirmenin Dezavantajları;

• Üretilen mallar, üretim kapasitesi ve satış hacmi büyüklükleri göz önüne alınmaz
• İşletmelerin menkul ve gayri menkullerine önem verilir
• İşletme kapatıldığı zaman menkul kıymetler yüksek meblağlarla satılır
• Özelleştirilen mal ve hizmetleri devir alan özel kurumlar karlı olmaz
• Devletin tekeli altındadır
• Özelleştirme sonucu tüketicilerin refahlarında düşüş yaşanır
• Özel sektör personel tasfiyesine gider
• Yabancı sermayelerin çok fazla ülkeye girmesi sonucu, siyasal bağımsızlık açısından tehlike yaratır.

Sonuç

Ülkemizde 1984 yılından bu yana yapılan KİT özelleştirmeleri, devlet kasasına nakit girişi sağladığı kadar kârdan da kayıp sonuçlarını doğurmuştur. Durum ve hal böyle olmasına karşı 2019 yılında dahi hala daha son dönemde şeker fabrikaları olmak üzere devlet himayesinde bulunan ve nakit akışını sağlayarak ekonomiye katkı sağlayan fabrikaların özelleştirmesine devam edilmektedir. Ancak bunun yanı sıra devlet yönetiminin himayesinden çıkan fabrikalar ve KİT’ler A.Ş’ne dönüşerek ekonomiye katkı sağlayacak ve bunun yanı sıra daha fazla istihdam olanağı ortaya çıkmış olacaktır. Özelleştirmelerden önce tüketici tercihlerine uymayan mallar özelleştirmeler sonucunda tüketicilerin zevk ve tercihlerine yönelik üretilebilecek bu sayede talep daha sonrasında talep odaklı arzı arttırarak yine devlet kasasına nakit girmesine yardımcı olacaktır.

Fakat tüm bu olumlu sonuçların yanı sıra ne ne kadar da talep, arz ve tercihte iyiye yönelme olsa dahil halkın refahında düşüş gözlemlenecek ve bu düşüş ülke açısından yaşanılabilirlik potansiyelini daha aşağı seviyeye çekecektir. Harici, ülkeye yabancı yatırımcı girmesi sonucunda ülke ekonomisi için gözlenen para kendi içerisinde değil dışarıdan gelecek paraya bağlı olacaktır. Devletimiz şu anda içinde bulunduğumuz dar boğaz ekonomisinde dahil kötü durumu kanalize etmek adına her ne kadar özelleştirmelerine devam etse de bu özelleştirmelerin uzun vadede ekonomiye tam anlamıyla katkı sağlamayacağı kaleme aldığımız yazıda görülmektedir. Bundan kurtulmak adına özelleştirmelerden daha çok ekonomiyi kalkındırmaya yönelik yapılacak ve uygulanacak her türlü genişletici politikalar son dönemde yaşanan buhrandan kurtulmaya yardımcı olacaktır.

Kaynakça

• http://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423868180.pdf
• http://acikerisim.selcuk.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/5185/377672.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• http://dergipark.gov.tr/download/article-file/13713
• https://scholar.google.com.tr/scholar?hl=tr&as_sdt=0%2C5&q=%C3%B6zelle%C5%9Ftirmenin+yararlar%C4%B1&btnG=
• http://dergipark.gov.tr/download/article-file/425941
• http://dergipark.gov.tr/download/article-file/177682
• http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/2000-10-yillik-ozellestirmeye-bedel-39211645
• http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/2000-10-yillik-ozellestirmeye-bedel-39211645
• http://www.oib.gov.tr/T%C3%BCrk%C3%A7e/Sayfalar/Detay/T%C3%BCrkiyede_%C3%96zelle%C5%9Ftirme_Uygulamalar%C4%B1/1489152956.html
• https://www.haberturk.com/14-yilin-ozellestirme-tablosu-aciklandi-iste-toplam-tutar-1914015-ekonomi#