Kayıt dışı Ekonomi Nedir?

Kayıt dışı ekonomi tanım olarak devletten gizlenen, kayıt altına alınamayan ve dolayısıyla devlet tarafından denetlenemeyen faaliyetler olarak tanımlanır. Gayri resmi ekonomi, gizli ekonomi, yasa dışı ekonomi ve enformel ekonomi olarak da adlandırılır. Kayıt dışı ekonomi, bir ülkenin ekonomik faaliyetleri içerisinde ölçülemediği için ülkenin ekonomik büyüklüğünü olduğundan daha düşük gösterebilir.

Kayıt Dışı Ekonomiden Elde Edilen Gelirler

Yeraltı Ekonomisi

Yasa dışı faaliyetler yeraltı ekonomisi olarak ta ifade edilir. Kanunen yasaklanmış toplum açısından ahlaka aykırı ve zararlı olarak nitelendirilen faaliyetlerdir. Kayıt altına alınması yasaklanmış faaliyetler doğal olarak kayıt dışı faaliyetlerdir. Ekonomik faaliyetlerin bazıları çeşitli nedenlerle yeraltı ekonomisine kayması sebebiyle vergi uygulanan kaynaklarında yeraltına kayması anlamına gelip vergi kayıplarına yol açmaktadır. Kayıt dışı faaliyette bulunanlara vergi cezası uygulanırken, yasa dışı faaliyette bulunanlara ise vergi cezasından ziyade para ve hapis cezası uygulanmaktadır.

Yasa dışı faaliyetler olarak; kadın ve organ ticareti, uyuşturucu ve silah satımı, değerli maden ve tarihi eser kaçakçılığı, rüşvet almak ve tefecilik, sahte pasaport çıkarmak vb. bu faaliyetlere örnek olarak gösterilebilir. Bu yasal olmayan faaliyetlerden elde edilen kazanca kara para, kara paraya yasal bir izlenim oluşturulması ise kara paranın aklanması denir.

Yarı Yeraltı Ekonomisi

Yapılan ekonomik faaliyetler yasal olup, elde edilen kazancın büyük bir bölümünün kayıt dışında yer alan kişilerin faaliyetlerine denir. Bu faaliyetleri yürüten kişiler ikiye ayrılır:

1. Yasal olarak kazançları kayıt dışında kalan mükellefler

01.01.1999 yılına kadar bu kişilerin kazançlarının yasal olarak kayıt dışında kalmasına izin veriliyordu. Çünkü bu kişilerin gelir ve giderlerinin belgeler ile ispatlanması mümkün değildi. Böylelikle kayıt dışı ekonominin daha da yaygınlaşmasına yol açtı. Bunu önlemek için 22.07.1998 yılında 23417 Mükerrer Sayılı Resmi Gazete’ de yayımlanan 4369 sayılı kanun ile gelir ve giderlerin belgeler halinde alınıp gösterilmesi zorunlu olduğu yazmaktadır.

2. Kazançlarını kanunlara aykırı olarak kayıt dışına çıkaran mükellefler

Bazı mükellefler vergi ödememek ya da daha az vergi ödemek için faaliyetlerinin bir bölümünü ya da hemen hepsini kayıt dışında tutmaktadırlar. Bu hemen hemen her sektörde gözlemlenebilir;

• Kendisini hayat standartları üzerinden ödenen vergiye belirlemiş olan serbest meslek erbabı(Doktorlar, Avukatlar ve Muhasebeciler)
• Kuyumcular
• Yüksek geliri olan kişiler
• Oto galerileri
• Mobilya ticareti ile uğraşanlar
• Sanayi bölgelerinde küçük oto tamircileri
• Otel, lokanta işletenler
• Sahte belge düzenleyenler
• Gayrimenkul kiraya verenler
• Tarım ürünlerini alıp satanlar.

Yukarıda ki sektörlerde çalışan herkes vergi kaçıran kişilerden değildir. Her sektörde bulunan kişilerin yasalara uymadığı veya vergi kaçırdığı anlamına gelmemektedir. Denetlenmesi kolay olan sektörlerde kayıt dışı faaliyetlerin önüne geçilebilirken, denetlenmesinin zor olduğu sektörlerde çalışan kişilerin kayıt dışı faaliyette bulunmaları bir avantaj olarak görülmektedir. Bu tür faaliyette bulunanlar kazançlarını gizlemek istedikleri için kayıt dışına çıkarlar. Dolayısıyla kayıt dışı faaliyetlerin önlenmesinde güçlük çekilir.

Firmalara Göre Kayıt Dışılığının Yüksek Olduğu Sektörler

‘ Türkiye’de kayıt dışılığın en yüksek olduğu üç sektör sıralayın’.	Doktor Avukat	Hizmet	Emlak	Kuyumcu sarraflık	İnşaat	Mobilya dekorasyon	Konfeksiyon hazır giyim
Birinci	25,5	28,3	3,9	9,4	12,6	2,9	5,7
İkinci	14,6	9,0	9,9	16,4	13,6	6,7	7,6
Üçüncü	6,8	8,2	23,3	11,1	7,6	9,6	4,9
Toplam	46,9	45,5	37,0	36,9	33,8	19,3	18,3
Listelemeyen	53,1	54,5	63,0	63,1	66,2	80,7	Konfeksiyon hazır giyim
‘Türkiye’de kayıt dışılığın en yüksek olduğu üç sektör sıralayın’.	Gıda imalatı	Tekstil imalat	Nakliye ulaşım	Tarımsal üretim	Maden taş ocak	Haberleşme	Diğer
Birinci	1,1	4,7	1,2	1,1	1,2	–	0,3
İkinci	6,7	4,7	3,1	1,9	1,3	,9	–
Üçüncü	7,6	4,4	5,9	2,7	1,1	,8	0,3
Toplam	15,4	13,8	10,2	5,6	3,6	1,7	0,5
Listelenemeyen	84,6	86,02	89,8	94,4	96,4	98,3	99,5

Kayıtlara Hiç Geçmeyen Ekonomik Faaliyetler

Ekonomik faaliyette bulunup, vergi idaresinde herhangi bir mükellefiyet kayıtlarının olmamasıdır. Büyük yerleşim alanlarında bu tür kişilere daha çok rastlanmaktadır;

• Belediye hallerinde bulunmayan meyve – sebze satıcıları

• Boş bulunan alanları otopark olarak işletenler

• Hamallar ve inşaat işçileri

• Eğlence merkezleri dışında jeton ve bilet satıcıları örnek gösterilebilir.

Kayıtdışı Ekonominin Nedenleri

MALİ NEDENLER	EKONOMİK NEDENLER	SOSYAL ve PSİKOLOJİK NEDENLER
Yüksek vergi oranları	Gelir dağılımı eşitsizliği	Vergi bilincinin ve ahlakının olmaması
Kamu harcamaları	Enflasyon	Nüfus artışı
	İşsizlik	İç göçler

Mali Yapıdan Kaynaklı Nedenler

Kayıt dışı ekonominin en önemli sebeplerinde biri vergi problemidir. Ödenen vergiler nedeniyle kişilerin gelirlerinde belli bir miktar azalmakta ve bu nedenle vergi ödemelerinden kaçınmaktadırlar. Yüksek vergi oranları ve kamu harcamaları mali yapıdan kaynaklı nedenlerdir.

1. Yüksek vergi oranları ve ağır vergi yükü; yüksek vergi oranları vergi yükünü arttırmaktadır. Vergi oranları artarsa kayıtdışı ekonomide artar. Bu nedenle kayıtdışı ekonomi ve vergi oranları arasında pozitif ilişki vardır. Ekonomik faaliyette bulunanlar vergi ödemesinden kaçmak için kayıtdışı faaliyette bulunurlar. Bu nedenle vergi idarelerinde herhangi bir mükellefiyet kayıtları yoktur. Bunu engellemek için vergi politikaları bireylerin ortalama gelir seviyelerine göre belirlenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde bireyler kayıt dışı faaliyette bulunmaya yönelirler.
2. Kamu harcamaları

Firmalara Göre Kayıtdışılığın Nedenleri

‘ Türkiye’de kayıt dışılığın en yüksek olduğu üç sektör sıralayın’.	Vergi yükü	Ekonomik krizler	Vergide adaletsizlik	Ayakta kalma çabası	Cezaların caydırıcı olmaması	Küçük işletmelerin çokluğu	Kamuda yolsuzluk
Birinci	24,9	18,6	5,3	5,7	9,1	12,8	2,7
İkinci	19,1	11,4	13,4	7,5	10,0	3,2	6,1
Üçüncü	10,2	8,0	11,4	16,3	5,6	3,3	9,8
Toplam	54,1	38,0	30,1	29,5	24,7	19,4	18,6
Listelenemeyen	45,9	62,0	69,9	70,5	75,3	80,6	81,4
‘ Türkiye’de kayıt dışılığın en yüksek olduğu üç sektör sıralayın’.	Denetimin azlığı	Nakit kullanımı	Bürokratik formalite	Karmaşık vergi düzenlemeleri	Devlet hizmetlerinin yetersizliği	Bilgi ve yönlendirme eksikliği	Diğer
Birinci	2,4	4,1	6,1	2,4	1,2	,8	,3
İkinci	6,1	5,9	3,1	4,7	3,9	1,5	,3
Üçüncü	7,9	3,3	3,6	4,5	5,5	4,3	,7
Toplam	16,4	13,4	12,8	11,6	10,6	6,6	1,2
Listelenemeyen	83,6	86,6	87,2	88,4	89,4	93,4	98,8

Ekonomik Yapıdan Kaynaklanan Nedenler

1. Enflasyon; enflasyon fiyatların genel düzeyindeki bir artış olarak ifade edilmektedir. Enflasyon oranı artarsa kayıt dışı ekonominin boyutları da artar. Fiyatların genel düzeyinden yüksek olması düşük ücretle geçimini sağlayan tüketiciler ihtiyaçlarını gidermekte zorluk yaşarlar. Yaşam zorluğu çeken bireyler ihtiyaçlarını gidermek için kayıt dışı faaliyette bulunurlar. Üreticiler ise, enflasyon nedeniyle artan maliyetlerini daha aza indirgemek için ve üretimini sağlamak için kayıt dışı faaliyette bulunurlar.

2. İşsizlik; bireyler zorlaşan yaşam koşulları altında temel ihtiyaçlarını karşılamakta sorun yaşarlar. İş olanaklarının yaygın olmadığı ülkelerde işsizlik oranı artmaktadır. Bu nedenle insanların kayıt dışı faaliyetlerde çalışarak ihtiyaçlarını gidermeye itmektedir. Böylelikle kayıt dışı istihdama yol açar.

Sosyal ve Psikolojik Nedenler

1. Nüfus artışı; ülkede nüfus artışının hızla artması kişi başına düşen milli geliri azaltmaktadır. İyi bir yaşam standarttı sağlamak için paraya ihtiyaç duyulur. İş olanaklarının kısıtlı olduğu ülkede işsizlik oranları fazladır. Çalışmak isteyen işsizler karşılarına çıkan ilk iş fırsatlarını değerlendirmek isterler. Günlük, haftalık ve aylık daimi olmayan kısa dönemli işlerde çalışmaya razı olurlar. İşveren için kısa dönemli ve daimi olmayan işçi çalıştırmanın maliyeti düşük olduğu için daha karlıdır. Çünkü daimi eleman olmadığı için kayıt altına alınmaz.
2. Göç; insanların birey ya da topluluk olarak bulundukları yerleşim yerlerinden savaş, bulaşıcı hastalık, siyasal ve ekonomik nedenler gibi toplum düzenini bozan ve refah seviyesini düşüren nedenlerden dolayı bulundukları yerleri terk edip başka bir yerleşim yeri ülke veya bölgelere taşınırlar. Göçün yoğun olarak yaşandığı bölgelerde iş olanakları sınırlı olup, istihdam sağlamak için her türlü işte düşük ücret ile çalışmaya razı olurlar. Bu bölgelerde toplumsal düzen bozulmakta ve yetersiz işgücü ortaya çıkmaktadır. Toplumsal düzenin bozulması ve yetersiz işgücünün olması kayıt dışı faaliyetlere neden olur.

Kayıtdışı Ekonominin Hesaplanması

• Anket yöntemi: Kişi, kurum veya kuruluşların yaptıkları ekonomik faaliyetlerde kayıt dışı bir faaliyet olup olmadığına ve elde edilen gelirin ne kadarının kayıt altına alındığına bakılır.

• Parasal yaklaşım: Yapılan ekonomik faaliyetlerde çek ve nakde yönelik yüksek oranda bir işlem yapılmış ise kayıt dışı bir faaliyet olup olmadığına bakılır.

• GSMH yaklaşımı: Elde edilen gelirin vergiyi toplayan ilgililerden gizlenebileceği ancak yapılan harcamaların gizlenemeyeceği varsayılır. Milli gelir ile yapılan harcamalar arasındaki fark kayıt dışı ekonominin boyutunu ortaya çıkarır.

• Fiziksel girdi yaklaşımı: Yapılacak olan ekonomik faaliyetlerde gerekli olan elektrik tüketimi hesaplanır. Eğer yapılan faaliyette aşırı elektrik tüketimi var ise kayıt dışı bir faaliyet olduğuna dayanır.

• İstihdam yaklaşımı: İstihdam oranının toplam nüfusa oranı, işgücü oranının toplam nüfusa oranından düşük ise kayıt dışı istihdamdan söz edilir.

Kayıtdışı Ekonominin Olumsuz Yönleri

• Kayıt dışı faaliyetlerin kayıt altına alınamadığından dolayı yapılan milli gelir hesaplarından net sonuç çıkarılamaz. Böylelikle hesaplamalara güven azalır.
• Vergi kaçakçılığı olduğu için vergi gelirleri azalır. Azalan vergi gelirleri nedeniyle dolaylı veya dolaysız vergi oranlarını artırır.
• Aynı sektörde kayıt dışı faaliyette bulunan firma ile kanunlara uygun bir şekilde ekonomik faaliyette bulunan firmalar arasında haksız rekabet ortaya çıkar.
• Tüketiciler kayıt dışı üretim yapan firmalardan bilinçsiz olarak aldıkları üründe geri iade hakkı olmadığı için zarara uğrarlar.
• Kayıt dışı faaliyetlerin çok yaygın olması toplum düzenini ve refah seviyesini azaltmakta, işsizliğe ve enflasyona yol açmakta, üretim hacmini daraltmakta ve kayıt dışı faaliyet gösteren suç ve suçlu sayısı arttırmaktadır.

Kayıtdışı Ekonomiyi Önleyici Politikaları

• Üretici ve tüketici arasında yapılan harcamalar kredi kartı veya banka kartı ile işlem yapılırsa kayıt altına alınmış olur. Böylelikle ÖTV ve KDV gibi vergilerden kaçınılması engellenmiş olur.

• Kırsal alanlardan kentsel bölgelere yoğun göç yaşanması istihdam oranlarını düşürmekte ve niteliksiz işgücünü ortaya çıkarmaktadır. Göç oranlarını düşürmek için kırsal alanlarda iş olanakları oluşturularak nitelikli işgücü imkanı sağlanmalıdır.

• Finansal farkındalık dersleri okul müfredatına dahil edilerek tasarruf etmenin önemi, sağlanan gelir ile iyi bir yaşam standartı oluşturmayı ve kredi karı kullanımının kolaylığı ve güvenilirliği hakkında bilgi verilmelidir.

• Vergi afları katı ve etkin bir şekilde uygulanırsa vergi mükelleflerinin vergi ödemekten kaçmaları engellenmiş olur.

• Vergi idaresi vergi denetimini artırmalı ve sıkı bir yönetim uygulamalıdır.

Türkiye’de Kayıtdışı Ekonominin Boyutu

Ülke refahı ve toplumsal düzenin sağlanması için kaynakların verimi ve dağılımında etkin şekilde kullanılması, ekonomik büyümeyi artırıp istihdam olanaklarını sağlayarak fiyat istikrarında etkinlik oluşturulmalı ve gelir dağılımında adaletli olmak gerekir.

1980 sonrası Türkiye Ekonomisinde kayıt dışı ekonomiye bağlı bir büyüme tercihinin olması kayıt dışı ekonominin yaygınlaşmasında önemli bir etkendir. Sermaye birikimini sağlamak için 1980 sonrası ekonomi politikalarında vergi yükünden kaçınmalara başvurulmuştur. Kayıt dışı ekonomide ortaya çıkan fonların hedeflenmesi kayıtlı ekonomiye bu fonların girişini kolaylaşmıştır. Fakat sermaye birikiminin oluşması için üst düzey gelire sahip olan gruplara vergi yükü azaltılmış, alt gelir gruplarına ise vergi yükünü arttırılmıştır. Dolayısıyla vergi adaletsizliği ortaya çıkmıştır.

Türkiye Ekonomisinde bütçe açıkları uzun yıllardan beri sorun teşkil etmektedir. Ülke ekonomisinde bütçe açıklarının var olması kayıt dışı ekonominin de yaygınlaşmasına sebebiyet vermiştir. Kayıt dışı faaliyetlerin olması vergi kayıplarına yol açmış, vergi kayıplarının engellenmesi için vergi oranları tahmin edilmeye çalışılmıştır. Türkiye Ekonomisinde kayıt dışı faaliyetler yapısal sorun haline gelmiş, bununla birlikte yüksek vergi oranları, enflasyon ve işsizlik, yetersiz istihdam koşulları da etkisini göstermiştir. Ayrıca hızla artan nüfus oranları ve göç hareketleri kayıt dışı istihdama yol açmıştır.

Türkiye ‘ de Kayıt Dışı Ekonominin Büyüklüğü (Cari Fiyatlarla Milyon TL)

1971 yılında kayıt dışı faaliyetlerin kayıt altına alınmış faaliyetlere oranı %18.7 , 2000 yılında kayıt dışı faaliyet oranları 38 katrilyona, kayıt dışı faaliyetlerin kayıtlı faaliyetlere oranı %24.7’ ye yükselmiştir. Bu araştırmalara göre 1971-2000 yılları arasında cari fiyatlarla Türkiye Ekonomisin kayıt dışı ekonominin boyutları yukarıdaki tabloda gösterilmiştir. 2001 yılında kayıt dışı ekonominin büyüklüğü %59.4, 2016 yılında ise kayıt dışı ekonominin büyüklüğü önemli bir azalış ile %27.3 olarak tahmin edilmiştir. 2000 yılında %24.7 olan kayıt dışı ekonominin büyüklüğü 2001 yılında önemli bir artış ile %68.1 oranına yükselmiştir. Bununda nedeni ise 2000 Kasım ayı ile 2001 Şubat ayı krizleri etkisinden kaynaklanmaktadır.

KAYNAKÇA:

• https://www.slideshare.net/COSKUNCANAKTAN/kaytd-ekonomi-anket-almas-ve-bulgular-70675357
• https://www.econstor.eu/bitstream/10419/83270/1/dp_2004-17.pdf
• http://openaccess.dogus.edu.tr/bitstream/handle/11376/548/cetintas.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• http://www.tbb.org.tr/Dosyalar/Arastirma_ve_Raporlar/Kayitdisi_Haziran2002.doc
• http://acikerisim.selcuk.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/9096/235254.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• http://www.mahfiegilmez.com/2017/02/net-hata-ve-noksan-tartsmalar.html