Türev Ürün Nedir? Türev Piyasası Nelerdir?| 2022

Türev Ürün Nedir?

Türev, matematikte kullanım alanının dışında türetilmiş veya türemiş anlamına gelmektedir. Türev ürün ise, belirli bir finansal ürüne dayalı ve ondan türemiş olan finansal ürün demektir. Gelişen finans piyasalarında neredeyse her finansal ürüne ait bir türev ürünü bulmak mümkündür. Türev ürünler, gerçek bir emtia veya menkul kıymetin değeri üzerinden oluşturulan ürünler olarak da bilinmektedir. Piyasada sıklıkla duyduğunuz vadeli işlemler (future market), forward, varant ve opsiyon ürünleri de birer türev üründür. Bu ürünler bazen dolar, Euro, Japon yeni gibi bir döviz kuru üzerinde oluşturulurken kimi zaman altın, gümüş, platin veya buğday, portakal suyu gibi ürünlere dayanmaktadır.

Türev Ürünlerin Tarihçesi ve Türev Piyasalarının Gelişimi

Türev ürünlerin tarihi aslında bilinen finans piyasalarından oldukça çok eskilere dayanmaktadır. Vadeli işlemler ilk çağlarda bile tarım toplumunun ekonomisinde eksikleri tamamlayabilmek için kullanılmaktaydı. Bugünkü gibi kağıt üzerinde sözleşmeler olmasa da temel mantık aynıydı.

 

En eski vadeli işlemlerin antik filozoflardan Thales’in zamanına kadar geri gittiği düşünülmektedir. Bu işlemleri ilk yapan insan M.Ö 5. YY.’da yaşayan Thales’tir. Thales matematik ve astronomi bilgisini kullanarak  gelecek senenin zeytin rekoltesinin iyi olacağını düşünmüştür. Bu bilgi üzerinden spekülatif bir karar alarak zeytin sıkma işletmeleriyle, ileri ki dönemdeki işleri için çok önceden zeytini daha ucuza sıktırma adına sözleşmeler imzalamıştır. Sonraki yıl geldiğinde Thales’in beklediği gibi verim yüksek olmuş ve zeytin rekoltesi yüksek çıkmıştır. Geçmişte sözleşme yaptığı işletmeler ile düşük fiyatlardan anlaşmalar yapan Thales ise bu işten karlı çıkan taraf olmuştur. Yapılan sözleşmenin zeytin üretiminin opsiyonlu satışı olduğu anlaşılmaktadır.

Türev Ürünlerin Kullanım Amaçları

Türev ürün piyasaları birçok nedenle farklı faydalar sağlamaktadır. Örneğin vadeli işlemler, geleceğe yönelik beklentiler üzerinden kişilere pozisyon alma imkanı sunmaktadır. Gelecekte fiyat artışını bugünden hedge yapabilmenizi sağlamaktadır.  Örneğin 6 ay sonra hasat yapacağınız Buğday’ın fiyatının düşük olacağını düşünüyorsanız düşüş yönlü bir hedge sayesinde kazanç sağlayabilirsiniz.

Kullanım amaçlarını maddeler halinde şu şekilde sıralayabiliriz;

• Korunma amaçlı kullanım
• Spekülasyon amaçlı kullanım
• Arbitraj amaçlı kullanım

Bir Türev Ürün Olarak Forward Nedir?

Türkiye’de Türev Ürünler

Türkiye’de mali piyasalarda türev ürünler piyasasında en yaygın türev ürünlerin başında vadeli işlemler gelmektedir.  Future piyasalar olarak bilinen vadeli işlemler borsası VIOP olarak da bilinmektedir. Vadeli işlem anlaşmalarında içinde en çok kullanım alanına sahip türev ürün ise hisse endeks vadeli işlemleridir.

Bist30’a dayalı Viop30 kontratı

• Dolar/TL
• Euro/TL
• Altın/TL
• Altın/Dolar

Yakın zamanda da hisse senedi paylarına bağlı olan pay vadeli işlemleri yoğun olarak kullanılan türev ürünlerdir.

• GARAN
• AKBNK
• THYAO
• ASELS
• KRDMD
• TUPRS gibi Bist30 hisseleri pay vadeli işlemleri içerisinde borsacıların yoğun kullandığı ürünlerdir.

Türev Piyasaları Neden Gerekli?

Bir ana ürüne bağlı olan Türev ürünler özellikle finans piyasasının derinlik kazanması açısından önemlidir. Ürünler arasında uzmanlaşma kişileri de risk ve belirsizliklere karşı korumaktadır.

En çok kullanılan türev çeşitleri ; Forward, Futures ve Swap sözleşmeleri ve opsiyonlardır.

Forward İşlemler, dayanak bir maddenin gelecek dönemde, şimdi kabul görmüş bir ücretten alınıp, satılması işlemidir. Spot işletmelerde şimdiki ücretten şuan uygulanacak alım satım muamelesi yerine, forward muamelede dayanak hizmetin şimdi öngörülmüş ücretten gelecek dönemde uygulama gerçekleştirmesi uygun görülmektedir.

Futures ve forward işlemleri arasında çok işlevsel aynı şeyler var olsa da operasyonel olarak ikisi arasında farklılıklar vardır. İlk olarak, futures anlaşmaları bireysel yatırımcılar tarafından da kabul görmektedir. Bu forward anlaşmaları için söz konusu olmayıp forward ürünler genel olarak kurumsal işletmelerce uygulanabilmektedir.

Futures anlaşmaları organize işletmelerde kabul görmekte iken, forward anlaşmaları ise tezgah üstü işletmelerde işlem görmektedir. Futures işletmelerinde kredi riski olmaması için bir teminat  mekanizması çalışmaktadır. Bu şekil bir sözleşmeye, fazlaca forward maddelerinde görülememektedir.

Opsiyon sözleşmelerinin forward anlaşması ve vadeli işlem anlaşmasından asıl ayıran özelliği, vadede sonunda işlemin yapana bir zorunluluk içermemesidir. Yatırımcının bu seviyede işlemi yapmaktan vazgeçme opsiyonu vardır.

Swap iki yanın, belli bir vadede ve geçmişte kararlaştırılmış yasaklar etrafında nakit akışlarını farklılaşması şeklinde yapılan takas sözleşmesidir. Örneğin, 2 sene boyunca, anlaşmacılardan biri belli bir temel para üstünden sabit bir faiz öderken, karşı taraftan farklı faiz alacaktır.

Türev maddeler, yatırım sebebiyle spekülasyonlarda da kullanılmaktadırlar.

Reel sektör işletmeleri türev maddeleri, ileride oluşabilecek girdi fiyatı farklılıklarını kotalamak nedeniyle kullanmaktadırlar ve de kur ve emtia ücret risklerindeki abartılmışlıkları türev maddelerle yönetebilmektedirler. Firmalar, gelecekte yapılabilecek faiz farklılıklarının kredi maliyeti fazlalıklarını yönetmek için swap sözleşmelerine gidilmektedir.

KAYNAKÇA

• https://www.yapikredi.com.tr/yatirim-urunleri/turev-urunler/
• https://www.isbank.com.tr/TR/ticari/risk-yonetimi/Sayfalar/risk-yonetimi-turev-ve-yapilandirilmis-urunler.aspx
• https://paratic.com/turev-urunler-nelerdir/
• https://www.spl.com.tr/spl/eep/Specific/OEP/Upload/SINAV/CalismaNotlari/MKT_31%20Aral%C4%B1k%202017/1011-T%C3%BCrev%20Ara%C3%A7lar,%20Piyasalar%20ve%20Risk%20Y%C3%B6ntimi_31122017.pdf

 

Yazar: EBRU CANAN ŞENGÜR