Eşel Mobil Sistemi Nedir? Nasıl Uygulanır? |2023

Eşel Mobil Sistemi

Eşel mobil Fransızca “échelle mobile” kelimesinden türeyerek hareketli ölçek anlamında Türkçeye geçip ve böylece hayatımıza girmiştir. Hareketli bir ölçeğin ücret veya fiyat düzeylerinin tespit edilmesinde kullanılmasıdır. Emeği ile hayatını sürdüren kesimin satın alma gücünü muhafaza edilmek ve devamını getirebilmek için, ücret düzeylerinde hayat pahalılığına ilişkin kendiliğinden ayarlanmasını mümkün hale getiren bir sistem şeklidir. Eşel mobil sistemi en anlaşılır haliyle hayat pahalılığında süregelerek gözlemlenmiş bir artış ile işçi ücret düzeylerinde pazarlık veya mücadeleye başvurmaksızın aynı miktarda zam yapılabilen varlıklardır. Mesela bireylerin hayat pahalılığında meydana gelen %5 bir puanlık artış işçi ücretlerinin miktarlarında hızlı ve devamlı şekilde %5 bir yükselme meydana gelmesiyle oluşmaktadır. Ödemekle yükümlü olan taraflar ise bu zamları veren bireyler iş verenlerdir.

Ücretlerde Eşel Mobil Sistemi

Ücret düzeylerinde çalışan bireylerin satın alma gücünü koruyabilmek için ücret düzeylerinde enflasyondaki artışını göz önüne alınmasıyla otomatik şekilde ayarlanabilen sistemden meydana gelmektedir. Buna bağlı olarak da çalışan bireylerin ücret düzeylerindeki artışların yükselmesi için sözleşmelerini olağan değişimlere göre tekrar güncellemek yerine, ücret oranlarındaki artışları kendiliğinden meydana gelmektedir.

Akaryakıt Fiyatlarında Eşel Mobil Sisteminin İşleyişi

Akaryakıtta benzin otogaz gibi Eşel mobil sistemi (EMS) akaryakıt ürünlerinden alınan ÖTV’nin (özel tüketim vergisi) indirgenmesi ya da yükseltilmesiyle uygulanan bir sistemin meydana gelmesiyle oluşmaktadır. Eşel mobil uygulamasında akaryakıttan alınan ÖTV gelirleri üzerinde önemli bir düşüş ortaya çıkmaktadır. Bu sistem Türkiye’de ilk olarak 17 Mayıs 2018 tarihinde uygulanmaya başladı ve 8 Ocak 2019 tarihinde uygulama sona erdi. İkinci uygulama ise 13 Mart 2019 tarihinde LPG otogaz ile başlamış olup sürdürülmüştür. Sistemin asıl amacı normal olmayan fiyat yükselişlerinden tüketicileri korumak amacıyla ortaya çıkmaktadır. Mesela benzin fiyatında 30 kuruş yükseldiğinde, benzindeki ÖTV 30 kuruş azaltılmak yanında benzinin pompa fiyatında sabit tutulmakta ve değişim gözlenmemektedir.

Vergilendirmede Eşel Mobil Uygulaması

Maliye bakanlığının sunmuş olduğu 2018 Mayıs ayı itibari ile benzin fiyatından alınan vergi 2 lira 37,65 kuruş, mazotta 1 lira 79,45 kuruş, LPG’de 1 lira 77,88 kuruş olarak hesaplanmıştır. Alınan vergi bir sistem oluşması için EM düzeneği kuruldu. Bu sisteme göre akaryakıt fiyatlarında azalma veya artma oldukça tavan ÖTV değerini aşmamak kaydıyla, vergi oranında da azalma veya artma gerçekleşeceği gözlemlenecektir.

 

EM Sistemine Neden Geçilir?

Döviz kurundaki meydana gelen gelişmelerin, petrol fiyat düzeyindeki gelişmelerin ve küresel alandaki gelişmelerde akaryakıt fiyatlarının artmasına yol açmıştır. Üretimin temel birçok sektörü petrole bağlı olarak süregelmektedir. Maliye bakanlığı eşel mobil sistemine geçme kararını hem vergi gelirlerinin beklenenin dışına çıkmaması hem de üretimin ve akaryakıt tüketiminin etkilenmemesi adına alma gereksiniminde bulunmuştur.

Sistemin Diğer Uygulanma Şekilleri

Hayat pahalılığına denk olarak ortaya çıkan otomatik şekilde artan ücretlerin sadece asgari ücretler düzeyinde olabileceği gibi, bütün ücret kademeleri de olabilmektedir.

Bazı ülkelerde işçi sınıfın düzeylerinin siyasal bir güç haline gelmesi eşel mobil sisteminde kanunla sağlamayı amaçlandığı ortaya çıkmaktadır. Mesela 24 Temmuz 1952 tarihinde Fransa’da kabul edilen bir kanun olarak, kanuni asgari ücretlerin hayat pahalılığına göre ayarlamayı hükümete yükleme zorunluluğu getirmeyi planlamaktadır. Buna ilişkin fiyat artışlarında %5 i geçen artışlar, asgari ücretler düzeyinin oluşmasında otomatik bir artışa yol açmasına neden olmaktadır. Aynı kanun ve kurallara göre görev fiyatlardaki düşüşün etkisiyle asgari ücretlerde oluşabilecek herhangi bir indirime neden olması beklenmemektedir.

Bazı ülkelerde eşel mobil sistemi sözleşmeli ana karakter özelliğini taşımakta ve sürekli toplu iş sözleşmelerine içine konulan maddelerle sağlanmış bulunmaktadır. Bu sebeple eşel mobil sisteminin kısmen dar bir çerçeveye tekel olduğu görülmüş olduğu bulunmaktadır.

Türk yasalarında EM sisteminin işçi ücretlerinin düzeylerinde uygulanmasını öngören bir yasa mevcut değildir. Sadece devlet çalışanlarının aldığı maaşlarının durumu için EM sisteminden yararlanılmak mümkündür. İşverenle ve işçi sendikaları arasında yapılan anlaşmalarıyla toplu iş sözleşmelerinde genel olarak eşel mobil sisteminin kabul edildiği öngörülmektedir.

Verimlilik hususuna göre eşel mobil sisteminin ayarlaması için kullanılması uygun olduğu gözlenmiştir. Verimlilik ilmi hususunda başarıya ulaşabilmek için EM sisteminin hesaplanması gerçekleştirilmektedir.

Akaryakıt Uygulamaları

Akaryakıt fiyatlarının belli dönemlerde normal olmayan şekilde arttığı gözlenmiş ve tüketen kişileri gerçekleşen zamlardan korumak için eşel mobil sistemi yürürlüğe girmektedir. Bu sistem de ortaya çıktığı sürece akaryakıt fiyatlarına gelen zam oranından ÖTV tutarı düşürülmesi planlamaktadır. Bu amaçla sistem uygulamada iken yine akaryakıta indirim geldiği düşünülürse, ÖTV tutarına gelen indirim tutarı kadar arttırılması istenmektedir.

Fakat ÖTV artışı uygulamanın meydana geldiği ve başladığı dönemde akaryakıttan alınan fiyatların sabit olduğu ÖTV tutarını geçmemektedir.Akaryakıt fiyatları üzerinden alınan ÖTV gelirlerinin belirli düzeyde toplam vergi gelirleri içindeki payının dikkate alınmış ve artan akaryakıt fiyatların düzeyinde sürekli bir şekilde ÖTV ile karşılanması güç olduğu öngörülmüşür. Bu sebeple zaman zaman EM sistemi değişiklikler nedeniyle yaşanılan vergi kaybını telafi etmeye yönelik ortaya çıkan yüksek oranda ÖTV ayarlamaları yapılabilmektedir. Bu yüzden eşel mobil sistemi içinde akaryakıtta kısa zaman diliminde büyük ihtimalle fiyat dalgalanmalarının önüne geçmiş bulunmaktadır.

Eşel Mobil Sistemi Uygulayan Örnek Ülkeler

A.BELÇİKA

Birinci dünya savaşını izleyen yıllarda itibariyle ilk uygulamalara başlandığı görülmüştür. 1920’lerde ücretler, krallık tarafından ayda bir kere yayımlanması sebebiyle ayrıntılı fiyat düzeyinin genel olarak açıklamıştır. Savaş sırasında kesintiye uğrayan eşel mobil sistemi, 1951’lerden beri toplu pazarlıklarda sürekli olarak dikkate alındığı görülmüştür. Belçika’da günümüze kadar gelmekte olan eşel mobil sisteminde tespit edilen fiyat değişimlerine bağlı olarak ücretlerin otomatik uyumu ilkesini kabul edilmek üzere ortaya çıkmaktadır. Otomatik ücret ayarlamaları ise özel ve kamu sektörünün birleşimiyle bütün çalışanlarına uygulanmak amacıyla meydana gelmektedir.

B. DANİMARKA

Uygulama birinci dünya savaşının sonlarına doğru başlamıştır. Bugünkü amaçları ise şunlardır:

• Genel ilke, ücretlerin belirlenmiş olduğu tarihlerde kendiliğinden ortaya çıkarak ayarlanması mümkündür.
• Hayat pahalılığındaki değişmeleri ile ilgili neticeleri gösteren indeks özel bir kurum endeksidir ve “ücretleri düzenleme indeksi” olarak tanımlanmış olunmaktadır.
• Bu indeksler ise Danimarka genel istatistik bürosunda aylık olarak hesaplanmakta ve üç aylık dönemler itibariyle Ocak, Nisan, Temmuz ve Ekim aylarında yayınlanmaktadır.
• Hayat pahalılığına göre ücret ayarlamaları üçer puanlık artışlardaki değişme dilimlerine göre yapılması mümkün kılınmaktadır.

C.LÜKSEMBURG

Lüksemburg’da değişken-ücret uygulamasında yapılan değişkenler ise tek maddeli hale getirilmek üzere uygulanmıştır. Maaş ve ücretlerdeki hayat pahalılığı düzeyine getiren ayarlama sisteminin de aynı olduğu bilinmektedir. Bu oldukça basit bir sistemdir; son altı ayın içindeki fiyatlar endeksinin aritmetik ortalaması hesaplamalarını parça olarak ifade edilmek üzere belirli bir noktayı geçerse veya bu miktarda genel olarak düşerse maaşlar ve ücretler fiyatlar düzeyinde izlenen bu değişim miktarının da eşit oranda ayarlanması gerekmektedir.

D.FRANSA

Eşel mobil tipinde uygulamalar 1938’lerde ortaya çıkan ilk olarak ücret ayarlamaları amacıyla ortaya çıkmaktadır. Eşel mobil sistemi ise günümüzde bir endüstri dalında devam ettiği görülmektedir. Kamu ve yan kamu sektörlerde eşel mobil sisteminin uygulamaları 1969 yılından beri, satın alma gücünün sürekli olarak uygulanması mümkün olduğunu sürdürülmek amacıyla yapılmaktadır.

SONUÇ

Belirli bir gelire sahip olan bireylerin ve genellikle ücretle çalışan kişilerin sosyal gruplar gibi işçilerinde hayat pahalılığından dolayı şikayet ettikleri kazandıkları ücretin satın alma gücünü enflasyonist düzeyinin belli dönemlerde geniş ölçüde kaybettikleri görülmektedir. Bu duruma bağlı olarak engel olunabilmesi ve satın alma gücünün hayat pahalılığına sistematik olarak ayak uydurabilmesi için eşel mobil sisteminden yararlanmak amaçlanmıştır. Eşel mobil sisteminin de bireylerin başarıya ulaşabilmesi ve çalışan işçilerin hayat pahalılığına karşı korumak amacıyla enflasyonist dönemde bir ortam yaratmaması için devletin gerekli önlemleri alması işveren ve işçi ile sürekli görüşme halinde olması için var olmaktadır. İşçi ücretleri arasındaki farklılaşmayı önlemek eşel mobil sistemini sosyal siyaset açısından önemli kılmaktadır.

Eşel mobil sistemi İtalya’da 1945 yılından beri uygulanmaya başlanmış ve 1992 yılının Temmuz ayında sürekliliği sona ermiştir. Devlet işçi ile işveren yöneticiler arasında 993 yılında bir anlaşma imzalamaya götürmüştür. Bu anlaşma aralarındaki ilişkilerinde önemli düzeyde değişiklik yaparak tekrardan düzenleyip ücret fiyatlarının belirlemesinde genel amaçları öngören yeni bir sistemin oluşmasına neden olmaktadır. Yüksek oranda işsizliğin önlenmesi için dört yıllık bir süreci içine alarak anlaşmanın bütün ülkeleri kapsayacak bir şekilde belli bir düzeyde tutulmasını sağlamaktadır.

Sosyal güçlerin hafifletilmesinde kapsamında işverenler üzerinden Fransa devleti etkili bir şekilde çalışması öngörmüştür. Asgari ücretin 1. 5 katına kadar kazanç ele eden işçiler genelinde işverenler kurumların kontrolünden geçerek sosyal güvenlik paylarını kademeli olarak hükümet tarafından planlanarak üstlenmektedir. Yani eşel mobil, ücret ve maaşlılar hayat pahalılığı etkeninin karşısında korumayı amaçlayarak fiyat düzeyindeki artışlarının orantılı bir şekilde artmasını etkilemektedir.

Yazar: CEYLAN BOZKURT

KAYNAKÇA

• http://dergipark.gov.tr/download/article-file/9722
• http://dergipark.gov.tr/download/article-file/9752
• http://dergipark.gov.tr/download/article-file/9545
• https://www.iktisatsozlugu.com/nedir-904-E%C5%9EEL%20MOB%C4%B0L
• http://www.academia.edu/download/31133601/1322242966b.pdf
• http://dergipark.gov.tr/download/article-file/9767