YatırımKredi Piyasada Yatırım – Kredi – Proje – Finans ve Ekonomi Analiz Rehberiniz
İçindekiler
Bilisşel ve Duygusal Önyargılar / Yanlılıklar
Bu makalede sizlere borsada, foreks ve bitcoin piyasalarında yatırım yaparken farkında olmadan yaptığınız bazı davranışlarınızın sebeplerinden bahsedeceğiz. Davranışsal finansçılar şu sorulara yanıt arıyorlar. “Neden trade yapan küçük yatırımcıların yüzde 80 ve 90’ı piyasada para kaybetmektedir?.” Onları rasyonel olmayan kararlar almaya iten şeyler nedir? Kısaca cevap verelim. Sebebi önyargılar ve psikolojik yanlılıklar. İngilizcesi “bias” olan kavram, tercihlerimizin arkasında yatan mekanizmaları açıklamaya çalışıyor. Geçtiğimiz yirmi yılda iki ekonomi Nobel ödülü de bu konuları araştıran Daniel Kahneman ve Richard Thaler’a gitti. Makalenin geri kalanında size bilişsel önyargılar ve duygusal önyargılarımızı anlatacağız. Konu kapsamında; a)Doğrulama yanlılığı, Kumarbaz Yanılgısı, Statüko Önyargısı, Riskten Kaçınma Önyargısı, Sürü Etkisi, Kayıptan Kaçınma, Kendine aşırı güvenme ve sahiplik etkisinden bahsedeceğiz.
İngilizce “Bias” kelimesi önyargı, sapma,eğilim ve yanlılık anlamına gelmektedir. Kavram davranış bilimlerinde, ekonomide ve psikolojide kişilerin kararlarını etkileyen bilişsel ve duygusal faktörleri ifade etmek için kullanılmaktadır.
Herkesin bir konuda önyargısı vardır. İnsanlar, karşılarına bir fırsatlar çıktığında, hükumet politikaları ve tabii ki piyasalar/borsalar hakkında çeşitli yargılarda bulunurlar. İnsanlar dünyalarını kendi önyargıları ile analiz eder. Bu şekilde analiz ettiğinde de, kişi gözlemlerini daha önceden sahip olduğu deneyimlerin ürettiği bir dizi filtreden geçirir. Borsada ani bir düşüş veya yükseliş gözlemlediğinde daha önceki deneyimlerini ve duygularını anımsamaya çalışır. Bunlara dayanarak karar vermeye çalışır. Bu karar verme süreçlerinde uyguladığımız filtre, hisse senetlerinin fiyatlarının arttığı ve azaldığı durumda da olabilir. Önyargıların yol açtığı en büyük sorunu, insanların rasyonel olmayan durumları rasyonel hale getirmeye çalışmasına neden olmasıdır.
Günlük hayatın rutini içinde her davranışımız önceki davranış kalıplarımız ile uyumludur. Bu davranış kalıpları hisse senedi, foreks yatırımları veya kripto para yatırımlarımızda da bizi etkilemektedir. Yatırım kararı verirken çoğu insan için nesnel yani duygularından bağımsız karar vermek neredeyse imkansızdır. Borsada, forekste ve genel olarak bir finansal piyasada işlem yapan yatırımcı, duygularının neden olduğu önyargıları anlayıp tanımladıktan sonra daha doğru karar verebilir.
Yatırım yaparken karşılaşılan “bias” iki ana kategoriye ayrılmaktadır. Bunlar; bilişsel ve duygusal önyargılardır. Her iki önyargı da genellikle bir ön yargıyı diğerine tercih etme önyargısının sonucudur.
- Bireyin yanlış yatırım kararı almasına neden olan bilişsel ve duygusal önyargıları iyi anlamak, yatırım yapan kişinin getirisi daha yüksek yatırım yapmasına yardımcı olabilir.
- Bilişsel önyargılar, yatırımcıların doğru olup olmasından bağımsız şekilde daha önceden deneyimledikleri şeylere bağlı karar vermeye neden olmaktadır.
- Duygusal ise genellikle bir bireyin/yatırmcının karar verildiği sırada duygularına bağlı olarak kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.
Bilişsel Önyargı Nedir?
Bilişsel yanlılıklar (Cognitive Bias) genellikle doğru olup olmadığından bağımsız şekilde yerleşik bilgiye ve kavramlara dayalı olan karar verme sürecinde ortaya çıkmaktadır. Yatırımcının gerçek olup olmadığından bağımsız şekilde “altıncı his” ya da “pratik bilgiye” dayalı hızlıca verilen kararlardandır.
Mesela filmlerde gördüğünüz gibi hırsız ya da bir suçlu sahte polis kıyafeti giyer. Çok azılı bir suçlu olsa da Polis kıyafeti ile başka bir polisin yanından kolayca geçer. İşte bilişsel olanlar işe yarasın veya yaramasın aynen bu şekildedir. Üniformayı gören polisin gözleri beyine üniforma giyen kişi polis olabilir diye sinyal yollar. Beyin üniformayı tanır. Hızlıca hırsızı polis olarak tanımlar. Polis, sahte polise karşı polismiş şekilde bilişsel önyargı geliştirmiştir. Peki buna benzer önyargılar hisse senedi yatırımı yaparken, vadeli işlemler piyasasında pozisyon alırken sahte polis örneği karşımıza nasıl çıkabilir?
Doğrulama önyargısı
Sizinle aynı düşünen insanların görüşlerine daha fazla ağırlık verdiğinizin farkına hiç vardınız mı? Hisse senedi alıp satanlar, borsacılar veya foreksçiler (küçük yatırımcılar) bunu sık sık yapar. Kendinize basitçe şunu sorun. Ne zaman yatırım yaptıktan sonra o karar sonucunda okuduğunuz araştırmalarda / karşılaştığınız analizlerde, yatırım kararınızın yanlış olduğu fikrine neden olabilecek görüşleri dikkate aldınız?
Mesela Bankacılık endeksinin yükseleceğini düşünüp gidip Garanti hissesi aldınız. Sonra birçok aracı kurum raporunda Bankacılık endeksinde riskler olduğunu okudunuz. Kısaca yaptığınız yatırımdan zarar edebilme ihtimali olduğunu öğrendiniz. Ne yaparsınız?
- Elinizdeki hisseleri satar mısınız?
- Olumlu şeyler yazan raporların daha doğru bilgi verdiğini mi düşünürsünüz?
- Olumlu haberler yazan yorumcular mu aramaya devam edersiniz?
Bunu yaptığınızın farkında vardığınızda lütfen durun ve kendinize sorun. Kendimi kandırmaya mı çalışıyorum?
Kumarbazın Yanılgısı
Beş işlem gününde Borsa İstanbul’un beş gün üst üste yükselişle kapandığını varsayalım. Bu size biraz garip geldi. Bu kadar soluksuz yükseliş fazla. Piyasanın düşme ihtimalinin artık çok yüksek olduğunu var saydınız. Altıncı iş günü, Vadeli İşlemler ve Opsiyon borsasında düşüş yönlü pozisyon açtınız. O gün borsa düştü. Pozisyondan da para kazandınız.
Şimdi ne oldu? Gerçekten de beş gün yükselen borsanın düşmesi gerektiği konusunda haklı mı çıktınız? Borsanın altıncı gün düşmesi, beş gün üst üste yükselmesinin kesin sonucu mudur?
Açtığınız işlem bir istatistiğe de dayansa açtığınız işlemden dolayı kar da elde etseniz, geçmiş olayların gelecek olaylarla bağlantılı olduğunu iddia edemezsiniz. Piyasanın altıncı gün düşmesine neden olan şey, daha önce beş gün çıkmasına neden olan şey ile ilgisiz olabilir. Bu “bias” “Gambler’s Fallacy” olarak bilinir. Yani kumarbaz yanılgısı. Kumarbaz ise iki olay arasında ilişki olduğu yanılgısına kapılır. Yatırım kumar değildir. Fakat beş gün yükselen borsanın sadece bu nedenle altıncı gün düşeceği riski ile işlem yapmak “olasılıktır.” Kumar da olasılıklara bağlı verdiğiniz kararlardır.
Şimdi kendinize sorun:
| Yazı/Tura Atışı | 1. | 2. | 3. | 4. | 5. | 6. | 7. |
| Atış Sonucu | Yazı | Yazı | Yazı | Yazı | Yazı | Yazı | ????????? |
Sizce 6 kere yazı gelen bir para atışında yedinci atışın tura gelme olasılığı yüzde kaçtır?
- yüzde 0
- yüzde 0 ile yüzde 50 arası
- yüzde 50 ile yüzde 100 arası
- yüzde 100
Ne kadar kumarbazsınız?
Birinci para atışından başlayarak sonsuz para atışına da gitseniz ihtimal her zaman yüzde elli’dir. 1 milyon kez yazı gelmesi 1 milyon 1.’i atışın tura gelmesine neden olmayacaktır.
Statüko Önyargısı
İngilizcesi status-quo olan bu ön yargı bireylerin “alışkanlıkları” ile ilgilidir. İnsanlar, alışkanlıkları ve rutinleri olan canlılardır. Değişime karşı dirençlidir. Çoğu insan yatırım yaparken daha önce yatırım yaptığı fonları, hisseleri veya sektörleri tekrar tekrar alır-satar. Yeni sektör, fikir ve yatırım kararlarına yani değişime karşı kısmen direnç gösterir. İnsanların değişime karşı bilinçli olmasa da bilişsel bu ön yargısı bireylerin yatırımdan elde ettiği getiriyi azaltabilir.
Risktten Kaçınma Ön Yargısı
Hergün televizyonu açıyorsunuz. Piyasalar çok canlı. Borsa yükseliyor. Boğa trendi devam ediyor. Buna rağmen siz ve sizin gibi birçok yatırımcı düşüş korkusu nedeni ile bu ralliyi kaçırdı! Riskten kaçınma ön yargısı, kişileri iyi haberlerden ziyade kötü haberlerin gerçekleşme olasılığına daha çok ağırlık vermeye iter. Riskten kaçınma ön yargısı ile hareket edenler, riskten kaçınan daha sağlam ama getirisi düşük yatırımlar yapar. (Sağdaki beyin sizinki olabilir)
Sürü Etkisi Ön Yargısı
Dünyanın en zenginlerinden ünlü borsacı Warren Buffet’ı “Buffet” yapan özelliklerin başında onun “Sürü psikolojisine” kayıtsız olması gelir. Buffet, yatırımcılara çok basit ve öz bir tavsiyede bulunur.
“İnsanlar aç gözlü şekilde piyasada olduğunda piyasada olmaktan korkun, insanlar piyasadan korkar ve çekini iken ise aç gözlü olun.”
Buffet, akıntı ile hareket etmek yerine krizleri fırsat olarak görün demek istemektedir. Burada doğrulama ön yargısını da olaya dahil ederek şöyle düşünebiliriz;
” İnsanlar, kalabalıklar ile hareket etmeyi sever. Kalabalığın bir parçası olmak onları rahatlatır. “
Buffet’in tavsiyesinde ise kalabalıkların içinde olmayan kişi yanlış mı yapıyorum hissine kapılır. Bunu düşündüğünüzde aklınıza Buffet ve onun 100 milyar dolarlık servetini getirin.
Buffet’ın yaşı ve serveti arasında ilişki.
Duygusal Ön Yargı Nedir?
Duygusal önyargılar, kişinin karar verdiği anda hissettiği duyguların kararları üzerine etkisine dayanmaktadır. Kişisel deneyimler, deneyimlerin duygusal etkileri kişinin tercih sürecini etkileyebilir. Duygusal önyargılar, yatırımcıların psikolojilerinde bilişsel ön yargılara göre daha kökleşmiş ve üstesinden gelmesi zor olan ön yargılardır. Buna rağmen duygusal ön yargılar her zaman sizi yanlış tercihe sürükleyen ön yargılar da değillerdir. Duygular, kişiyi bazen yanlış karar vermekten koruyabilir.
Bazı duygusal önyargılar şöyledir;
Kayıptan kaçınma önyargısı
Yatırım yaptığınız hisseler arasında çok düştüğü için satmaya tahammül edemeyeceğiniz bir yatırımınız var mı? Biliyorsunuz ki o hisse senedini satarsanız, paranızı kurtarma ve daha yüksek kar getirecek başka bir hisse alma imkanınız var. Buna rağmen hesabınızdaki paranın azalmasına tahammül edemediğiniz için satamadınız. Satmamaya da devam edeceksiniz. Kayıptan kaçınma ön yargısı, 100 lira kaybetmenin verdiği acının 100 lira kazanmanın verdiği mutluluktan fazla olmasından kaynaklanmaktadır. Şöyle düşünün yüzde 10 prim yapan hissenin size yaşattığı mutluluk ve yüzde 10 zarar yazan hissenin verdiği acı arasındaki fark nedir? Hangisi daha ağır basar?
Kayıptan kaçınma ön yargısı çoğu kez zararda olan bir hisseyi satmamızı engeller. Stop-loss kavramı bu nedenle önemlidir. Kaybetmekten korkarız. Kaybetmekten korktukça ise daha da kaybedebiliriz! Unutmayın yatırım yapmak için ana paraya her zaman ihtiyacınız olacak.
Kayıptan Kaçınma Önyargısı olan “Loss Aversion Bias” hakkında daha geniş okuma yapmak için tıklayın
Kendine Aşırı Güvenme Önyargısı
Bende, sende ve başkalarında olmayan yılların tecrübesi var. Piyasada neler gördüm neler. Sen borsada yenisin.
Kendine aşırı güvenen biri, kendinde yer alan yatırım becerilerinin başkasında olmadığını var sayar. Deneyim önemlidir. Buna rağmen deneyim ne kadar önemli olsa da deneyimine aşırı şekilde güvenme kişinin yanlış portföy oluşturmasına engel de değil. Şeytanın Avukatı filminden güzel bir replik:
” Kibir en sevdiğim günahtır.”
Kendine aşırı güvenme önyargısı olan “Overconfidence Bias” hakkında daha geniş okuma yapmak için tıklayın
Sahiplik Etkisi Önyargısı
Sahiplik etkisi ön yargısı (Endowment Bias), kayıptan kaçınma ön yargısı gibi kişinin elinde tuttuğu pozisyonun değerli olduğunu düşündüren ön yargıdır. Sahiplik etkisi, gayrimenkul sektöründen ikinci el araç piyasasına oradan borsaya kadar birçok alanda kendini gösteren bir ön yargıdır.
-Dün çok sıkı pazarlık yaparak 100.000 TL’ye aldığınız arsayı ertesi gün sizden satın almaya geldiklerinde ne kadar fiyat biçersiniz?
Arsa artık sizindir ve sadece sizin olduğu için bile artık 100 binden daha oldukça pahalı olmalıdır. Gayrimenkul piyasasında fiyatların yükselmesinde de büyük rol oynar. Hisse piyasasında da durum böyledir. Sizin yatırım yaptığınız Enerji sektöründe yer alan şirketin hisse değeri 50 TL değil 100 TL’dir.
Sahiplik etkisi elimizdeki malın fiyatına bazen olduğundan fazla değer biçmemiz sonucu zarar veya kar elde etmemiz anlamına gelmektedir.
Bilisşel ve Duygusal Arasındaki farklar
Bilisşel ve Duygusal Önyargılar Arasındaki Temel farklar /Duygusal yanlılıklar genellikle ön yargılarınn bir sonucudur. Kişilerin iki şey arasında tercih yaparken sıklıkla karşılaştığı bir durumdur. Ön yargıdan kaynaklanan bu yanlılıklar, deneyimden, yargılardan, sosyal normlardan, varsayımlardan, akademik çalışmaların sonuçlarından ve benzeri birçok şeyden etkilenebilir. Bilişsel önyargılar, genelde doğru olabilecek veya olamayacak bizde var olan yerleşik kavramlara dayalı karar vermeyi içerir. Duygusal önyargılar, genellikle bireyin bir karar verildiği sırada kişisel duygularına dayalı olarak kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Duygusal yanlılıklar genelde kapsamlı şekilde tercihler arasında muhakeme yapmaya dayanmaz. Bu iki ön yargı da her zaman kararlarımızı etkileyecek değildir.
Yatırım Yaparken Ne Yapmalı?
- Yatırım yaparken kendinize katı kurallar belirlemelidir. Alış yapılacak veya satış yapılacak fiyatlar önceden belirlenmelidir. Bu kurallar kesinlikle ihlal edilmemelidir.
- İmkan dahilinde bilgisayar ve algoritmalardan yararlanılmalıdır. Unutmayın bilgisayarların sizin onlara verdiğiniz kesin koşullar haricinde “bilişsel ve duygusal önyargıları” yoktur.
- Bir hisse aldığınızda veya sattığında tekrardan pozisyona girmek için bir veya iki gün bekleyin. Böylece duygularınızdan arınarak karar verme ihtimaliniz artar.
Ücretsiz 100 Bin TL Sanal Para ile Risksiz İşlem
Borsada kendi paranızı harcamadan işlem yaparak kendinizi geliştirebilirsiniz. Ücretsiz 100 Bin TL ile borsa,döviz, altın ve petrolde risk almadan işlem yapmaya başlayabilirsiniz. Demo Hesap Açmak İçin Tıklayın
Makale Investopedia sitesindeki Cognitive vs. Emotional Investing Bias: What’s the Difference? makalesine dayanarak elde edilmiştir.
