Çıpalama Etkisi veya Çıpalama Yanılgısı Nedir? |2023

Sefa ERKUŞ Çıpalama Etkisi veya Çıpalama Yanılgısı Nedir? |2023 için yorumlar kapalı

İçindekiler

1 Çıpalama Etkisi (Anchoring Effect) Nedir?

Çıpalama Etkisi (Anchoring Effect) Nedir?

Davranışsal finansta en sık karşılaşılan bilişsel tuzaklardan biri Çıpalama etkisidir. Çıpalama etkisi, Çıpalama önyargısı veya çıpalama yanılgısı (İngilizce: Anchoring effect), düşüncelerimize bir referans noktası ekleyip her şeyi o referans noktasına göre değerlendirme eğilimidir. İnsanlar zamanında yaşadığı bir olaya, gördüğü bir fotoğrafa ya borsada hisse senedi ile ilgili duyduğu ilk bilgiyi referans alarak karar verme yani düşüncelerini daha önce çıpaladığı yere göre değerlendirmektedir. Davranışsal finans söz konusu iken borsalarda işlem yapan kişinin aldığı yatırım kararı hakkında sorunlara yol açabilmektedir. Rasyonel bir borsacının yatırım kararı verirken duygularına yenilmemesi ve bilişsel tuzaklara düşmemesi gerekir.

Çıpalama yanılgısı oldukça yaygın bir önyargı olup hayatın içinde karar verilmesi gereken birçok durumda karşımıza çıkmaktadır. Özellikle insanların yeni olan kavramlarla uğraştığı durumlarda daha da yaygın bir etkisi olduğu görülmektedir. Piyasaya yeni çıkan bir üründe, halka arz olmuş yeni bir şirketin grafiğine bakıldığında, bir konu hakkında öğrenilen ilk bilgide bu yanılgıya düşmek daha mümkündür.

Halka arz sonrası Çıpalama Örneği

Örneğin: yeni bir halka arzda hisse senedini incelemeye başlıyorsunuz. Hisse senedinin piyasadaki ilk fiyatı 10 TL olsun ama daha sonra 1 TL’ye kadar düşsün. Eğer temel analiz konusunda bilginiz yokken sadece grafiğine bakıp değerlendirmeye çalışıyorsanız o hisse senedi ile ilgili ilk bilginiz 10 TL değerinden 1 TL’ye gerilediği yani çok ucuz olduğu yönündedir.

Tektaş Pırlanta Yüzük Örneği

Yaygın bir çıpalama etkisi olarak özellikle gelişmiş ülkelerdeki tektaş yüzük örneği verilebilir. Türkiye’de de yaygınlaşmaya başlayan geleneğe göre evlilik teklifi için erkek en az iki aylık maaşına denk bir değerde tektaş yüzük alıp evlilik teklifinde bulunmalıdır. Bu “sıradışı gelenek” aslında oldukça mantıksız bir çıpalama önyargısıdır. Bir tektaş yüzük satın alırken iki aylık maaşı harcamak belki bir zenginlik ölçütü olarak kabul edilebilir fakat bu bilgiyi referans noktası almak tamamen keyfi ve tektaş yüzük konusu ile alakasızdır. Aslında bu gelenek, karını veya satışlarını arttırmak isteyen kuyumculuk endüstrisi tarafından yaratılmış bir şehir efsanesi bile olabilir.

Tektaş yüzük almak isteyen birçok erkek, iki aylık maaşı kadar birikimi de yoksa evlilik teklif etmek için borca girmektedir. Rasyonel bir tüketici için bir nişan yüzüğü almak için belirlenen bütçe kişinin o anki alım gücü ile ilişkili olmalıdır. Pratikte ise birçok kişi tektaş pırlanta yüzük tercih ederken kararlarını irrasyonel şekilde “iki aylık maaş standardına” bağlayarak çıpalama etkisinin gücünü ortaya koymaktadır.

Bu makale ilginizi çekebilir: Borsada Turtle Trading (Kaplumbağa Stratejisi) Nedir? |2023

Akademik Kanıt

Yukarıdaki elmas yüzük örneğindeki iki aylık standardın nispeten makul olduğu doğrudur. Bununla birlikte, akademik çalışmalar çıpalama etkisinin çok güçlü bir etki olduğunu göstermektedir. Çıpalama etkisi çoğunlukla farketmediğimiz durumlarda rastgele ortaya çıkar.

Nobel ödüllü Daniel Kahneman ve Amos Tversky’nin 1974 yılında yayınladıkları “Belirsizlik Altında Karar Verme: Sezgisel ve Önyargı” makalelerinde çıpalama etkisini içeren bir deneyin sonucunu raporlamışlardır. İki araştırmacı deneye katılanlara 1’den 100’e kadar sayı bulunan bir çarkıfeleği çevirmelerini istedikten sonra katılımcılardan Birleşmiş Milletlerde Afrika’daki ülkelerin üyelik yüzdesini tahmin etmelerini istemişlerdir. Çarkıfelek’te çıkan sayı ve BM üyelik oranı birbirinden bağımsız iki olay olsa da katılımcıların verdiği cevaplar çarkıfelekte çıkan sayılara oldukça yakındır.

Örneğin Çarkıfelekte 10 çıkmışsa katılımcılar Afrika’daki ülkelerin %25’inin BM üyesi olduğunu iddia ederken eğer çarkıfelekte 60 çıkıyorsa katılımcılar Afrika’daki ülkelerin %45’inin BM üyesi olduğu tahmininde bulunmuştur. Katılımcılar fark etmese de Çarkıfelekte çıkan sayıya göre tahminlerde bulunmuştur.

Borsada Çıpalama Örneği ve Sonuçları

Çıpalama yanılgısının en yaygın örnekleri hisse senedi piyasaları, kripto para borsaları, forex, emtia gibi finansal piyasalarda ortaya çıkarken oldukça zararlı etkileri bulunmaktadır. İster hisse senedi alan bir yatırımcı ister çeyrek altın alan başka bir yatırımcı olsun çoğu insan kararlarını gerçek değerlerden alakasız sayılara ve istatistiklere dayandırırlar.

Örnek bir çıpalama örneği için aşağıdaki ekran görüntüsüne bakabilirsiniz. Eğer Bitcoin’de hiç işlem yapmıyorsanız BTC’nin grafiğini ilk defa açtığınızda gördüğü en yüksek seviye olan 68 Bin dolar sizin için bir çıpa olacaktır. 20 bin dolara düşmesi bir alım sinyali verebilir. Fotoğrafı büyütmek için üzerini tıklayınız.

Örneğin borsada bazı küçük yatırımcılar bir hisse senedinin değeri kısa dönemde hızlı düştüğü için o şirkete yatırım yaptığında doğru karar verdiğini düşünür. Bu borsa yatırımcıları grafiği açar hissenin fiyatının gördüğü en yüksek fiyata bakar ve hisse senedinin düşmesini alım fırsatı olarak görür. Hatta düşmeye devam ettikçe daha da mal alarak ortalama düşürmeye çalışır. Çünkü ona göre fiyatı en yüksek fiyata göre oldukça ucuzlamıştır (Daha önce de verdiğimiz örnekte olduğu gibi grafiğe bakar hisse yüzde 20 düştü şimdi alım fırsatıdır der ve hisseyi alırlar.)

Genel pazarın bazı hisselerin değerinde önemli ölçüde düşmesine neden olabileceği doğru olmakla birlikte, yatırımcıların kısa vadeli oynaklıktan faydalanabilmelerini mümkün kılan, muhtemelen daha büyük olasılıkla bu şekilde değer kaybeden bir borsada bir değişiklik görülmüştür.

Bu makale ilginizi çekebilir: Engel Eğrisi Nedir ve Engel Eğrileri |2023

Örneğin Borsada işlem göre XYZ şirketinin geçen yıla göre yüksek kar elde ettiğini ve şirketin fiyatının 25 $’dan 80 $’a kadar çıktığını düşünün. Yakın bir zamanda XYZ şirketinin karının %50’sini sağlayan bir müşterisi artık XYZ firmasından mal almayacağını duyurdu ve bu nedenle hisse senedinin fiyatı 80 $ ‘dan 40 $’a düştü. Hisseyi 40 $’ın üzerinde alan biri grafikte 80 $’lık fiyatı gördüğü için ona çıpalanmıştır. Bu yüzden değerinden ucuza aldığını düşünür. Oysa şirketin sonraki bilançoları şu andan daha kötü gelecektir. En güvenilir müşterisini kaybetmiştir. İşte sadece grafiğe bakarak yatırım yapan Küçük Yatırımcı temel göstergeler yerine çıpalama etkisi nedeniyle büyük ihtimalle zarar edecektir

Çıpalama Etkisinden Nasıl Kaçabiliriz?

Bilişsel önyargılar yatırım kararlarına oldukça zarar veren unsurlardır. Beynimiz yüzlerce farklı bilişsel önyargı ve kısa yola başvurarak karar verdiği için yanılgılardan kökten kurtulmak mümkün değildir. Yine de yanılgıya düşebileceğimizi bilmek etkiden kurtulmanın birincil koşuludur. Çıpalama yanılgısını azaltmak için yapabileceğiniz bazı şeyler şöyledir.

Yatırım yaparken çıpalama yanılgısına düşmemenin en iyi yolu eleştirel bir düşünce yapısına sahip olmaktır. Bu hissenin ederi gerçekten de grafikte gördüğüm en yüksek fiyat mıdır? Düşüş kalıcı mı yoksa anlık bir anomali midir? Ne kadar risk alıyorum?

Bir hissenin potansiyelini değerlendirmek için kullanılan sayılara ve istatistiklere oldukça dikkat edilmelidir. Grafik, temel ve teknik analiz beraber değerlendirilmelidir.
Başarılı borsacılar asla ve asla sadece bir, iki kıyaslama yaparak yatırım kararı vermezler. Her şirketi yatırım ortamının içinde birden farklı bakış açısı ile değerlendirirler. Ekonomik gidişatın aksine mi hareket ediyor. Sektörde bir değişiklik var mı? Sektördeki aynı hisse giderken benim hisse senedim neden gitmiyor? Belki de aşırı değerli iken yatırım yaptım!

Örneğin hisse senedinin fiyatını sadece daha önce gördüğü en yüksek fiyata bakarak değil temel göstergelerindeki değişim ile beraber değerlendirirler.

Dersleri sırası ile takip etmek için aşağıdaki linkleri kullanabilirsiniz.