Zihinsel Muhasebe (Mental Accounting) Nedir? |2023

Zihinsel Muhasebe Nedir?

Davranışsal finansın açıklamaya çalıştığı bir diğer irrasyonel karar verme biçimi zihinsel muhasebedir. Zihinsel muhasebe ya da mental muhasebe ( İngilizce: Mental Accounting)  insanların paralarını kullanma amaçlarına göre paralarını zihinlerinden ayrı hesaplara ayırma eğilimidir. Basit bir şekilde örnek verirsek 50 TL’si olan birinin o gün yemek yemek için kafasında 30 TL ve haftaya ödeyeceği borca 20 TL ayırdığı için istediği yemeğin fiyatı 30 TL’yi geçerse benim bu kadar param yok deyip başka bir menü seçmesi ya da yemekten vazgeçmesi. En bilinen örnek ise kumbarada tatil parası biriktiren birisinin ihtiyacı olduğunda bile kumbaradaki paraya dokunmak istememesi bir zihinsel muhasebe örneğidir.)

Zihinsel muhasebe olgusuna göre bireyler sahip olduğu her varlığa farklı anlamlar ve işlevler yükleyebilmektedir. Bu yaklaşım da bazı durumlarda irrasyonel kararların alınması ve kişinin maddi refahına/yatırımlarına zarar verebilmektedir.

Gündelik Hayatın içinde Mental Muhasebe

Birçok insan gündelik hayatında fark etmeden zihinsel muhasebe yapmakta ama bu irrasyonel davranışın farkına varmamaktadır. Örneğin;

• Bireysel emeklilik hesabında %17 yıllık getiri ile para biriktirirken birikimlerine dokunmamak için yüzde 30 faizle tüketici kredisi çekmek.
• Bir elbise ya da yeni bir bilgisayar için yastık altında faiz getirisi olmayacak şekilde para biriktirirken aylık %2-3 maliyetli kredi kartı borcunun sadece asgari ödemesini yapmak.

Rasyonel yani her şeyi hesaplayan bir insan kumbarada biriktirdiği paranın faiz getirisinden vazgeçmez. Oysa kumbarada para biriktiren birisi kredi kartı ya da kredi borcunu ödemediği için yıl sonundaki net servetinden zarar eder. Bireyin Zihinsel muhasebe yapması onun toplam net servetini azaltır. Kredi kartının çift haneli faize dayalı borcunu kapamak yerine hiçbir faiz getirisi sağlamayan kumbaralarında /para kavanozlarında paralarını saklarlar. Bu bireyler zihinlerinde oluşturdukları senaryo yerine yani parayı kumbarada bekletmek yerine faizli borçlarını ödeseler daha rasyonel hareket etmiş olurlar.

Bu örnek mental muhasebenin yol açtığı rasyonel olmayan yatırım/tüketim kararını tamamen açıklamaktadır. Birey aslında kumbaradaki para da borç da kendisine aitken yani servetinin bir parçası iken bu serveti bir bütün düşünmek yerine zihninde ikiye bölmüştür. Birçok insan da irrasyonel davrandığını bilse de tutumunu değiştirmemektedir. Bunun en büyük nedeni de kişinin mal, hizmet ve bazı varlıklara verdiği öznel değerdir. Örneğin birçok insan yeni bir ev almak için veya çocuğunu gelecekte özel okulda okutmak için biriktirdiği fonun, o anki borçlarını ödemekten daha önemli bir konu olduğunu düşünür

Farklı Hesaplar İkilemi

Zihinsel muhasebeyle ilgili olarak zihnin farklı bölümde yapılan farklı hesapların önemini anlamak için şu örneği kendinizi koyarak bir düşünün: Paranız olmasına rağmen hafta boyu harcamak üzere 6 dolarlık bir öğle yemeği bütçesi belirlediniz ve öğle yemeğinde her zaman sadece 6 dolarlık bir sandviç satın alacaksınız. Yemek için ayırdığınız parayı başka bir cebinizde taşıyorsunuz. Bir gün sandviç satın almaya gittiğinizde, aşağıdaki olaylardan biri başınıza geliyor:

1. Tam sandviç için ödeme yapacakken cebinizde delik olduğunu ve yemek için ayırdığınız 6 doları kaybettiğinizi görürsünüz.
2. Ya da sandviçi satın aldınız. Yolculuk yaparken bir ısırık almaya çalışırken sandviçiniz yere düşer.

Şimdi soru şı: Her iki durumda da (hala yeterli paranız varken), başka bir sandviç almak mantıklı mıdır?

Mantıklı düşünürseniz  her iki senaryonun cevabı aslında haftalık toplam öğle yemeği bütçenizle aynı olmalıdır. Buna rağmen pek çok kişi senaryoya ve zihinsel muhasebe yanlılığının sonucuna bağlı olarak farklı kararlar verecektir. Bu nedenle, ilk senaryodaki pek çok kişi, daha önce harcanmamış ya da zihninde bu hesaba para tahsis etmediği için kaybettiği paranın öğle yemeği bütçesinin bir parçası olmadığı duygusuna dayanarak başka bir sandviç satın alacaktır.

Paranın Kaynağına Göre Mental Muhasebe

Zihinsel muhasebe bir yönüyle de insanların paranın kaynağına bağlı olarak parayı farklı şekilde kullanma eğiliminde olduğunu da ortaya koymaktadır. Şöyle ki insanlar ceplerine giren paranın nereden geldiğine göre de parayı farklı zihinsel hesaplarda tutarak harcama yapar.  Örneğin vergi iadesi ya da maaş promosyonları da kişinin servetinin bir parçası olsa da maaşından kazanılan paraya göre daha özgürce harcanır. Rasyonel bir “homo economicus” bu paraların haydan gelip huya gidecek para olmadığını bildiği için maaşını nasıl harcıyorsa bu parayı da öyle harcar. Ancak gerçek dünyada insanlar bunun aksine davranır.

Borsada Zihinsel Muhasebe Örnekleri

Finansal piyasalarda da küçük yatırımcılar zihinsel muhasebe tuzağına düşerler. Örneğin birçok yatırımcı, yatırım için ayırdığı bütçeyi yani toplam portföyünü spekülatif hisse senetleri ve riski düşük hisse senetleri arasında pay eder. Hatta bunun için farklı aracı kurumlarda hesap açarak bir hesapta aşırı oynak hisseleri trade ederken diğerinde temettü getirebilecek ya da düşme ihtimali oldukça az hisseleri taşır. Aslında portföyün hepsi kişiye aittir.

Yatırımcının birden fazla portföyü veya daha büyük bir portföy bulundurup bulundurmadığına bakılmaksızın net varlıklarındaki fark sıfır olur. Bu iki durumdaki tek irrasyonellik, yatırımcının portföylerini birbirinden ayırmak için harcadığı zaman ve çaba miktarıdır.

Zihinsel Muhasebe Yapmaktan Nasıl Kaçınırız?

Zihinsel muhasebe önyargısından kaçınmak isteyen yatırımcılar için paranın harcanabilir bir şey olduğunu hatırlamak çok önemlidir. Nereden geldiği veya kullanım amacı ne olursa olsun tüm paralar aynı işleve sahiptir. Bunu akılda tutarak, yatırımcılar hesaplarını ayırmak için zaman kaybetmekten kaçınmalıdır.

Özellikle “havadan geldiğini düşündüğü” paraları gereksiz şeylere harcamaktan kaçınmalıdır. “Piyangodan da çıksa para paradır.”

Borçlu olmasına rağmen birçok yatırımcı düşük veya faizsiz bir hesapta para bulundurmaya devam etmektedir. Çoğu durumda, bu borca ​​olan faiz bir tasarruf hesabında kazanabileceğiniz herhangi bir faizden fazla olduğundan net servetinizi azaltır. Tasarruf etme alışkanlığı önemlidir ancak borçlu olduğunuz durumlarda bu tasarrufları borç ödemek için kullanmak çoğu zaman daha mantıklı bir davranış olur.